Pojęcie schematu pochodzi z psychologii poznawczej. Schemat pomaga jednostce zrozumieć otaczającą rzeczywistość, kategoryzować nowe informacje, przewidywać wydarzenia oraz podejmować decyzje. Schematy mogą być elastyczne i dostosowywać nas do zmieniającej się rzeczywistości, ale mogą też stać się utrwalone i prowadzić do błędów poznawczych lub ograniczać elastyczność myślenia.

Czym są schematy, z którymi pracujemy w terapii?

Schematy, czy, jak nazwał je na początku Jeffrey Young, pułapki myślenia, są to ogólne motywy i wzorce, składające się ze wspomnień, emocji i przekonań dotyczących jednostki lub jej relacji z innymi. Wykształcają się zazwyczaj w dzieciństwie lub w okresie dojrzewania, rozwijają przez całe życie i są w znaczącym stopniu dysfunkcyjne. Schematy te, choć często pozostają ukryte w naszej świadomości, powodują powtarzalność pewnych zachowań i mogą być źródłem licznych trudności emocjonalnych i psychologicznych w dorosłym życiu.

Jeffrey Young zidentyfikował schematy poznawcze poprzez badania kliniczne i terapeutyczne. Pracując z pacjentami, zauważył, że niektóre z ich trudności emocjonalnych i psychologicznych wynikają z głęboko zakorzenionych przekonań i wzorców myślenia, które wykształciły się w młodości. Young zaczął systematycznie dokumentować te schematy i opracowywać strategie terapeutyczne, które pomagały pacjentom je identyfikować i modyfikować. Różne schematy poznawcze wpływają na nasze życie, emocje i relacje w różny sposób. Terapia Schematów Younga koncentruje się na identyfikacji i modyfikacji nieadaptacyjne schematów, aby osoba mogła osiągnąć lepsze zdrowie psychiczne i emocjonalne oraz poprawić jakość życia i relacje.

Wyróżniono 18 nieadaptacyjnych schematów:

opuszczenie/niestabilność więzi,
nieufność/skrzywdzenie,
deprywację emocjonalną,
wadliwość/wstyd,
izolację społeczną/wyobcowanie,
zależność/niekompetencja,
podatność na zranienie lub zachorowanie,
uwikłanie emocjonalne,
porażkę,
roszczeniowość, wielkościowość,
niedostateczną kontrolę, samodyscyplinę,
podporządkowanie się,
samopoświęcenie,
poszukiwania samoakceptacji i uznania,
negatywizm/pesymizm,
zahamowanie emocjonalne,
nadmierne wymagania/nadmierny krytycyzm,
bezwzględną surowość.

Jak powstają schematy?

Schematy poznawcze mogą powstawać w wyniku niezaspokojenia pięciu podstawowych potrzeb niezbędnych do prawidłowego rozwoju dziecka, a mianowicie:

Potrzeba bezpieczeństwa: W bezpiecznym domu rodzice są dostępni psychicznie i fizycznie. Brak poczucia bezpieczeństwa i stabilności w relacji z opiekunami może prowadzić do tego, że osoba w dorosłym życiu będzie obawiać się i doszukiwać niebezpieczeństw.
Potrzeba autonomii: Brak wsparcia w rozwijaniu własnych kompetencji, poczucia tożsamości i autonomii może skutkować schematami związanymi z brakiem pewności siebie, zależnością i uwikłaniem.
Poczucie własnej wartości: Akceptacja i docenienie ze strony bliskich osób i społeczeństwa są kluczowe dla rozwoju dziecka. Ich brak, bądź też doświadczenie krytyki i odrzucenia może powodować poczucie bycia nie wartym miłości, brak pewności siebie oraz nadwrażliwość na krytykę i odrzucenie.
Potrzeba autoekspresji: Jeśli jednostka była ograniczana w wyrażaniu siebie oraz swoich potrzeb i emocji, może to przyczynić się do wykształcenia schematów związanych z trudnościami stawianiem granic. Takie osoby często poświęcają się dla innych, skupiają się na jednym aspekcie życia, podporządkowują się innym osobom, mają problemy z czerpaniem radości z życia lub czują niewyrażony gniew.
Potrzeba kontaktu z innymi: Jest to potrzeba przynależności i przywiązania, którą odczuwa każdy człowiek. Tworzymy bliższe i dalsze, bardziej i mniej intymne relacje z różnymi osobami. Brak zdrowych wzorców relacji w dzieciństwie może skutkować poczuciem izolacji i samotności w późniejszym życiu.
Potrzeba rozsądnych ograniczeń i samokontroli: Niedostateczne nauczenie się zdrowych granic i samokontroli, powodowana często zbytnio pobłażliwością opiekunów, może przyczynić się do problemów z samokontrolą, dostrzeganiem potrzeb innych osób, dostrzeganiem granic naszego zachowania i trudności w funkcjonowaniu w społeczeństwie.

Warto zaznaczyć, że tak samo, jak nie ma idealnych osób, tak samo nie ma idealnych rodziców – dlatego stosuje się określenie “wystarczająco dobrego rodzica”, który w możliwie najwyższym stopniu spełnia podstawowe potrzeby dziecka.

Czym jest terapia schematów?

Terapia schematów jest interdyscyplinarnym podejściem, które łączy elementy terapii behawioralno-poznawczej, psychoterapii psychodynamicznej i terapii Gestalt. Jej celem jest nie tylko złagodzenie objawów, ale również transformacja osobowościowa, pozwalająca pacjentom na bardziej satysfakcjonujące i zdrowsze życie emocjonalne oraz lepsze relacje z innymi ludźmi. Terapia schematu pomoże najbardziej osobom, które doświadczają ciągle tych samych trudności, które mają za sobą doświadczenie mało skutecznej terapii, które odnoszą wrażenie, że znajdują się w “błędnym kole”.

Główne założenia terapii schematów to:

Skupienie się na pracy z głęboko zakorzenionymi przekonaniami: Terapia schematów koncentruje się na identyfikacji i zrozumieniu głęboko zakorzenionych schematów poznawczych, które wpływają na emocje, myśli i zachowania pacjenta. Te schematy często wykształcają się w dzieciństwie i młodości i stają się fundamentem naszej psychiki. Skupienie się na tych głębokich przekonaniach ma na celu zrozumienie, skąd biorą się nasze trudności emocjonalne i psychologiczne.

Rozpoznawanie i modyfikacja szkodliwych schematów: Kolejnym ważnym założeniem terapii schematów jest rozpoznawanie i modyfikacja szkodliwych schematów poznawczych. Te schematy mogą prowadzić do szkodliwych dla jednostki wzorców zachowań i myślenia oraz utrzymywać problemy emocjonalne. Terapeuci pomagają pacjentom zidentyfikować te schematy i pracować nad ich zmianą. To proces, który może obejmować świadomość, nazwanie negatywnych przekonań i opracowywanie zdrowszych alternatyw.

Rola terapeuty w procesie zmiany: Terapeuci w Terapii schematów pełnią aktywną rolę w procesie zmiany. Są oni wspierający, empatyczni i konfrontacyjni, pomagają pacjentowi zrozumieć swoje schematy i pracować nad nimi.

W terapii schematów istnieje wiele etapów i technik pozwalających na ich zmianę. Po drodze do ich przełamania może pojawić się w terapii wiele przeszkód. Ważna i skuteczna okaże się tutaj regularna współpraca z terapeutą. Terapia schematów pozwala na podniesienie jakości życia i pozbycie się problemów, które mogły towarzyszyć nam przez całe życie.

Źródła:

Young, J. E., Klosko, J. S. (2012). Program zmiany sposobu życia: Uwalnianie się z pułapek psychologicznych. Wydawnictwo Zielone Drzewo.