Schemat porzucenia rozwija się głównie w okresie dzieciństwa. Doświadczenia, które przyczyniają się do tego wykształcenia, to porzucenie w różnej formie (na przykład, opiekun zakłada nową rodzinę z inną osobą, umiera) lub odrzucenie fizyczne lub emocjonalne. Osoby z tym schematem często doświadczają intensywnych uczuć nawet w sytuacjach, gdy porzucenie nie ma faktycznie miejsca. Mogą w związku z tym borykać się z niską samooceną, niepewnością, trudnościami w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji.
Doświadczanie schematu porzucenia
Schemat porzucenia, zdefiniowany przez Jeffrey’a Younga, “obejmuje poczucie, że bliscy nie będą w stanie dalej zapewniać wsparcia emocjonalnego, połączenia, siły lub praktycznej ochrony, ponieważ są emocjonalnie niestabilni i nieprzewidywalni (np. wybuchy złości), niesolidni lub nieregularnie obecni; ponieważ umrą wkrótce; lub dlatego, że porzucą cię na rzecz kogoś lepszego”. Osoba, która doświadcza tego schematu, martwi się, że osoby, które kocha ją zostawią, porzucą lub umrą. Z tego powodu tkwi w lęku przed ich utratą lub odwrotnie – celowo ich odrzuca, aby nie zostać porzuconą. Doświadcza trudności w utrzymaniu stabilnych, bezpiecznych relacji, ponieważ cały czas boi się nadejścia samotności. Podświadomie oczekuje, że zostanie sama, ponieważ czuje, że jest to jej przeznaczeniem.
Schemat porzucenia jest najbardziej widoczny i aktywowany w momentach rozłąki w bliskich relacjach. Zachowania z nim związane mogą pojawić się np. podczas wyjazdu partnera/partnerki na delegację, rozstania z bliską osobą, separacji, rozwodu, jak i jej śmierci. Doświadczenie schematu polega na ciągłym poczuciu emocjonalnego porzucenia. Osoba z tym schematem każdy moment dystansu od bliskiej osoby, spowodowany choćby chwilową jej nieobecnością, przeżywa jako porzucenie – niezależnie od tego, czy jest to realne doświadczenie, czy nie. Tak samo moment, w którym druga osoba jest bardziej pochłonięta innymi obowiązkami, fizycznie nieobecna lub chwilowo niedostępna emocjonalnie może wywołać aktywizację schematu.
Porzucenie
Aktywizacja schematu powoduje pojawienie się negatywnych emocji: strachu, smutku, złości. Często tworzą one tzw. cykl porzucenia, który przebiega następująco: początkowo podczas doświadczenia porzucenia czujesz lęk i panikę związane z tym, że czujesz się samotny. Następnie, kiedy faza strachu trwa wystarczająco długo i wreszcie przemija, nadchodzi czas akceptacji samotności, który powoduje pojawienie się smutku. W końcu, smutek przejawia się w złość i żal o to, że zostało się tak potraktowanym – zwłaszcza jeśli osoba, która nas porzuciła, powraca.
Rodzaje porzucenia
Porzucenie może być oparte na zależności lub związane z brakiem stabilizacji i stratą. W pierwszym przypadku, osoby mają również schemat zależności – wierzą, że nie poradzą sobie sami. W odróżnieniu od niego, osoby, u których schemat porzucenia jest związany z brakiem stabilizacji i stratą, są również uzależnienie od partnerów, ale emocjonalnie, a nie funkcjonalnie. Takie osoby doświadczyły emocjonalnej więzi, ale później ją straciły. Strach przed porzuceniem jest u nich przede wszystkim strachem przed tym, jak będą się czuły, kiedy zostaną same. Obecność i emocjonalna dostępność innych przynoszą ukojenie.
Geneza schematu porzucenia
Przyczyny pojawienia się schematu należy zazwyczaj szukać w doświadczeniach z dzieciństwa. Dziecko do optymalnego rozwoju potrzebuje być w bezpiecznej relacji z przynajmniej jednym z rodziców lub opiekunów. Według teorii Bowlby’ego, od jakości tej relacji na wczesnych etapach życia, zależy kształtowanie się stylu przywiązania, który z kolei wpływa na tworzone w dorosłym życiu bliskie relacje. Osoba, która doświadczyła bliskości emocjonalnej od obiektu przywiązania, ale w pewnym momencie chwilowo lub bezpowrotnie ją utraciła, z wysokim prawdopodobieństwem może cierpieć z powodu schematu porzucenia. Cechy temperamentu, które są regulowane zarówno przez geny, jak i środowisko, także mogą wpływać na pojawienie się tego schematu i na siłę trudności z nim związanych. Osoba, która ma predyspozycje do silnej reakcji emocjonalnej, doświadczy silniej opisanego wyżej cyklu porzucenia i możliwe, że silniej będzie odczuwała cierpienie związane ze schematem porzucenia wykształconym wskutek tego doświadczenia. Jednak nawet osoba bez predyspozycji, która doświadczy utraty emocjonalnej więzi w dzieciństwie, również może doświadczyć schematu porzucenia – w mniejszym lub większym stopniu.
Bliskie relacje
Tworzenie intymnych relacji jest wyjątkowo trudne i problematyczne dla tych osób. Potrafi być nad wyraz pochłaniające, poprzez próby opanowania lęku przed porzuceniem i samego porzucenia ze strony partnera. U osób ze schematem porzucenia, lęk powoduje już sama oznaka lekkiego wycofania u partnera, martwią się one nawet małymi, pozornie nic nieznaczącymi zmianami, szukają u drugiej połówki oznak możliwości zakończenia relacji, powodów, dla których miałyby je odpuścić, np. dowodów na to, że partnerowi/partnerce podoba się ktoś inny. Obawy te, choć wydają się irracjonalne, są głęboko zakorzenione w funkcjonowaniu jednostki. Obawa przed utratą relacji z bliską osobą pochłania dużo energii, a osoba tkwiąca w tym schemacie inwestuje wszystkie swoje zasoby w utrzymanie jej.
Istnieje również aspekt odwrotny – na lęk przed porzuceniem możliwą reakcją jest też poszukiwanie partnerów, w przypadku których schemat się potwierdzi – niedostępnych emocjonalnie, niestabilnych lub nieosiągalnych w inny sposób, dzięki którym następuje podporządkowanie się schematowi. Takie osoby, dostępne są tylko częściowo, a co za tym idzie, bardziej atrakcyjne, ponieważ oferują to, co jest znajome – trwanie w niestabilnej relacji. Sabotowanie lub unikanie bliskich relacji działa na podobnej zasadzie – potwierdza schemat porzucenia, poprzez pozostawanie w samotności i unikanie go. Jeśli schemat jest wystarczająco silny, możliwe jest również, że może wpływać na relacje z innymi bliskimi osobami – przyjaciółmi. Przyjaźń staje się czymś niestałym, a przyjaciele pojawiają się i odchodzą częściej, niż gdyby było to spowodowane zwyczajnymi życiowymi przemianami.
Jak poradzić sobie ze schematem porzucenia?
Zrozum swoje własne doświadczenie porzucenia. Pochodzi ono najprawdopodobniej z okresu dzieciństwa. Jeśli jesteś silnie uczuciową osobą, może to mieć szczególne znaczenie. Spróbuj przywołać wspomnienia związane z doświadczonym odrzuceniem i zrozumieć je, na podstawie tego, co już wiesz o tym schemacie.
Bądź świadomy/-ma istnienia schematu porzucenia w swoim życiu i zidentyfikuj związane z nim emocje. Zaobserwuj proces cyklu porzucenia, pozwól sobie na doświadczenie go i obserwuj swoje reakcje – dzięki temu będziesz wiedzieć, co aktywizuje schemat i jak on na Ciebie wpływa.
Przyjrzyj się swoim relacjom (obecnym i przeszłym) i przeanalizuj je. Czy dostrzegasz jakieś prawidłowości, wspólne wątki? Są to najprawdopodobniej przejawy aktywnego schematu.
Unikaj relacji, które mogą powodować aktywizację schematu: niestabilnych, niezaangażowanych i niedostępnych partnerów. Spróbuj budować bezpieczne relacje ze stabilnymi osobami, nawet jeśli nie będzie to dla Ciebie początkowo atrakcyjne. Unikaj powielania schematu i wchodzenia w relacje, które go potwierdzają (np. wiązania się z partnerami mieszkającymi bardzo daleko).
Kiedy znajdziesz się w stałej relacji, w której obie strony są zaangażowane – zaufaj. Uwierz, w to, że nie zostaniesz opuszczony i spróbuj pozwolić sobie na wyjście z błędnego koła starania i walki, aby nie zostać porzuconym. Naucz się obdarzać zaufaniem swoich partnerów i zauważać sygnały sugerujące, że na nie zasługują.
Naucz się kontrolować swoje reakcje na obawy przed odrzuceniem. Jeśli znajdziesz się w bezpiecznej relacji, nie sabotuj jej nadmiernym kontrolowaniem i obawami. Pozwól sobie i drugiej osobie na doświadczenie naturalnego biegu tej relacji i obserwuj, w jakie miejsce on Was zaprowadzi. Nie próbuj utrzymywać też relacji na siłę.
Więcej o radzeniu sobie ze schematami przeczytasz tutaj.
Praca nad schematem wymaga zaangażowania i długotrwałej motywacji. Warto korzystać z różnych materiałów i pomocy, np. poradników opierających się na samopomocy, psychoedukacji (np. w formie podcastów), artykułów, terapii indywidualnej lub grupowej. Znaczącą rolę w zmianie schematu może też odegrać otaczanie się ludźmi wspierającymi (nie tylko w intymnych, czy bliskich relacjach), z którymi tworzymy znajomości oparte na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Sposoby radzenia sobie ze schematem, które ułatwiają zmianę mogą obejmować naukę umiejętności komunikacyjnych, wyznaczania granic i praktykowania dbania o siebie.